{"th-TH":"

ย่านตลาดพลูมีความเป็นมาที่หยั่งลึกลงไปในเรื่องราวการตั้งถิ่นฐาน ชาติพันธุ์ การค้า และชุมชน ที่แห่งนี้มีความหลากหลายสูงยิ่งในเชิงอัตลักษณ์และก็มีพลวัตของชุมชนมากว่า 300 ปี ในอดีตเคยเป็นป่าสะแกทึบใช้ดักซุ่มโจมตีข้าศึกที่มาจากทางน้ำ ในเวลาต่อมาได้แปรเปลี่ยนเป็นแหล่งสวนพลูซึ่งยังสะท้อนอยู่บนชื่อที่เรียกขานในปัจจุบัน แต่ในวันที่ไร้พลูแล้วสถานที่แห่งนี้ก็ยังมีภาพจำของการเป็นตลาดท้องน้ำที่ใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่งในยุคสมัยธนบุรีและรัตนโกสินทร์ ทับซ้อนกับมิติเรื่องราวการจาริกแสวงบุญในวัดบางยี่เรือที่ตั้งอยู่ริมตลิ่งตรงนั้น จวบจนเป็นแหล่งอยู่อาศัยของชุมชนหลากวัฒนธรรมทั้งมอญ แขก และจีน

บังยิงเรือ หรือ บางยี่เรือ

ที่มาของคำว่าว่า “บางยี่เรือ” ไม่แน่ชัด เนื่องด้วยไม่มีบันทึกที่ชัดเจนและนักวิชาการจำนวนมากยังจำเป็นต้องอาศัยการตีความจากเอกสารโบราณ ตำนาน เรื่องเล่า เหตุการณ์ และการเทียบคำ แต่หนึ่งในนั้นคือความเชื่อที่ว่า เมื่อครั้งสมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี ย่านบริเวณนี้เป็นป่าสะแกทึบติดกับคลองบางกอกใหญ่ที่มีคุ้งน้ำอยู่มาก คุ้งน้ำใหญ่ในบริเวณวัดเวฬุราชินละแวกนี้เหมาะกับการดักซุ่มโจมตีเรือที่ล่องอ้อมคุ้งน้ำผ่านป่าพลุซึ่งเป็นที่โล่ง บริเวณนี้จึงเป็นชัยภูมิของทหารไทยในสมัยอดีต ใช้เป็นที่ซ่อนพลางตัวและซุ่มดักยิงเรือของข้าศึก [1] อาการซุ่มยิงนี้เรียกว่า “บังยิงเรือ” ต่อมาเรียกเพี้ยนเป็น “ตำบลบางยิงเรือ” และกลายเป็น “แขวงบางยี่เรือ” ในปัจจุบัน

3 วัดบางยี่เรือ เหนือ-กลาง-ใต้ หรือ ใน-กลาง-นอก

ย่านตลาดพลูในปัจจุบันที่อยู่ติดกับคลองบางกอกใหญ่นี้ เดิมทีเป็นแม่น้ำเจ้าพระยาสายเดิม แต่เมื่อมีการขุดคลองลัดบางกอกในรัชสมัยสมเด็จพระไชยราชาธิราช เพื่อให้การเดินเรือจากกรุงศรีอยุธยาทางทิศเหนือมาออกอ่าวไทยทางทิศใต้ได้ง่ายขึ้น ไม่อ้อมไปมา กระแสน้ำจึงเกิดการเปลี่ยนทางส่งผลให้คลองลัดตัดใหม่กว้างใหญ่ขึ้นกลายเป็นแม่น้ำเจ้าพระยาแทน ส่วนแม่น้ำสายเดิมก็ตื้นเขินแคบลงจนกลายเป็นคลองบางกอกใหญ่ในปัจจุบัน [2] แม่น้ำเจ้าพระยาสายเดิมทางทิศเหนือที่แคบกว่าถูกเรียกว่าบางกอกน้อย และส่วนทางใต้ที่กว้างกว่าจึงเรียกคลองบางกอกใหญ่ หรือเรียกอีกชื่อว่า คลองบางหลวง

ในบริเวณนี้เองที่มีวัด 3 แห่ง ตั้งอยู่ในบริเวณปากคลองบางยี่เรือ (คลองสำเหร่) โดยคลองนี้ทอดตัวยาวลงมาทางทิศใต้ คู่ขนานกับคลองบางไส้ไก่ เชื่อมไปออกแม่น้ำเจ้าพระยา วัด 3 แห่งที่กล่าวถึงนี้ก็ได้ชื่อจากปากคลองนี้ไป คือ วัดบางยี่เรือเหนือ (วัดราชคฤห์) วัดบางยี่เรือกลาง (วัดจันทาราม) และวัดบางยี่เรือใต้ (วัดอินทาราม) การกำหนดทิศเหนือ-ใต้เป็นไปตามทิศทางการไหลของแม่น้ำเจ้าพระยา ซึ่งไหลลงมาแต่เหนือจากคลองบางกอกน้อยมาบางกอกใหญ่ โดยเหตุนี้หากเราล่องเรือตามน้ำลงมาจากกรุงศรีอยุธยา ก็จะถึงวัดราชคฤห์ก่อนและได้ชื่อวัดบางยี่เรือเหนือไป ถัดมาจึงเป็นวัดกลางและใต้ตามลำดับ แต่เมื่อมีการย้ายราชธานีมายังกรุงธนบุรี หมุดหมายทางความคิดและการรับรู้ทิศทางก็เปลี่ยนโดยยึดเอาตำแหน่งกรุงธนบุรีเป็นที่ตั้งแทน เมื่อมองการเข้าถึงวัดเหล่านี้จากทิศของกรุงธนบุรีซึ่งอยู่ทางใต้ของคลองบางกอกใหญ่ หากแล่นเรือทวนน้ำขึ้นมาตามคลองก็จะพบวัดอินทารามก่อนแห่งแรกจึงถือเป็นวัดนอก แล่นเข้าไปพบวัดจันทารามก็เป็นวัดกลาง และลึกสุดคือวัดราชคฤห์ก็ถือเป็นวัดใน วัดทั้ง 3 แห่งนี้ ได้แก่ วัดราชคฤห์ วัดจันทาราม และวัดอินทาราม ที่เคยถูกเรียกว่า วัดเหนือ-กลาง-ใต้ จึงถูกเรียกในสมัยต่อมาว่า วัดใน-กลาง-นอก อีกด้วย [3]

วัดเหล่านี้เป็นวัดโบราณและได้รับการปฏิสังขรณ์ สร้างเพิ่ม หรือสร้างใหม่ในภายหลังตั้งแต่ในสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรีมาถึงต้นรัชกาลจักรี โดยชื่อวัดในปัจจุบันได้รับพระราชทานไว้โดยรัชกาลที่ 1 และรัชกาลที่ 3 กล่าวคือ ชื่อวัดราชคฤห์ วัดจันทาราม และวัดอินทาราม อย่างไรก็ดี วัดราชคฤห์นั้นมีอีกชื่อที่ชาวบ้านละแวกนี้เรียกกันติดปาก คือ วัดมอญ เนื่องด้วยบริเวณนี้แต่เดิมมีชาวมอญมาอาศัยอยู่ และในสมัยรัชกาลที่ 1 กรมพระราชวังบวรมหาสุรสีหนาทได้อาราธนาพระมอญมาครองวัดนี้ ส่งผลให้มีชาวมอญตามมาตั้งรกรากเพิ่มเติมอีกด้วย

ตลาดพลู ตลาดท้องน้ำที่ใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่งของเมืองบางกอก

ในสมัยรัชกาลที่ 5 มีหลักฐานบ่งชี้ว่า แหล่งปลูกพลูที่สำคัญของบางกอกคือย่านบางไส้ไก่และย่านบางยี่เรือ ย่านบางยี่เรือนี้มีพลูเหลืองที่ขึ้นชื่อและมีสวนพลูจำนวนมาก และกลายเป็นตลาดกลางในการค้าขายพลูที่มีชื่อเสียง ประกอบกับย่านบางยี่เรือเป็นชุมทางที่คลองใหญ่ 3 สายมาสบกัน คือ คลองบางหลวง คลองสนามชัย และคลองภาษีเจริญ อีกทั้งอยู่ใกล้ด่านเก็บภาษีอากรขนอนตลาดตรงปากคลองด่าน ตลาดท้องน้ำบางยี่เรือนี้จึงเป็นศูนย์กลางการค้าขนาดใหญ่ที่มีความคึกคักอย่างยิ่ง ทั้งสินค้านำเข้าและส่งออก ไม่เพียงพืชผักของเมืองบางกอก แต่รวมถึงข้าวจากเมืองสุพรรณบุรีและอ่างทอง เกลือ ปลาทู ของทะเลแห้งจากเมืองเพชรบุรีและเมืองสมุทร พริก หอม กระเทียมจากบางช้าง หม้อไหจากเมืองราชบุรี น้ำตาลจากแม่กลอง เป็นต้น [4]

ในอดีต ตลาดท้องน้ำในย่านนี้มีอาณาบริเวณกว้างขวางอย่างมาก ยาวตั้งแต่คลองด่านบริเวณภาษีเจริญในปัจจุบัน ต่อเนื่องมาจนถึงวัดเวฬุราชินในย่านบางยี่เรือนี้ แต่ที่คับคั่งมากที่สุดเป็นบริเวณหน้าวัดราชคฤห์ วัดจันทาราม และวัดอินทาราม [4] ตลาดท้องน้ำ 2 แห่งในย่านนี้ได้กลายเป็นตลาดขนาดใหญ่ของเมืองบางกอกในสมัยนั้น คือ ตลาดพลู ตั้งอยู่ระหว่างปากคลองบางน้ำชนถึงปากคลองบางสะแก และ ตลาดกลาง ตั้งอยู่ระหว่างวัดอินทารามถึงวัดราชคฤห์ ซึ่งที่ตั้งตรงกับตำแหน่งตลาดทั้งสองแห่งในปัจจุบันนี้

การจาริกแสวงบุญ มิติทับซ้อนของพหุวัฒนธรรม

ในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ มีคติในการสร้างวัดและอาคารโดยสมมติว่าเป็นสถานที่สำคัญที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้าตามความในคัมภีร์ คตินิยมที่ปรารถนาชีวิตที่สมบูรณ์ทั้งในช่วงเวลาที่เกิดเป็นมนุษย์ เทวดา หรือสมปรารถนาในนิพพาน ส่งผลให้เกิดความศรัทธาของสงฆ์และฆราวาสที่ว่า หากได้จาริกแสวงบุญไปนมัสการร่องรอยของพระพุทธเจ้าถึงที่แล้วย่อมได้บุญมาก อนี่ง การจาริกแสวงบุญไปในสถานที่จริงเช่น อินเดีย ลังกา นั้นเป็นไปได้ยาก แม้แต่ในกรณีไปนมัสการรอยพระพุทธบาทที่เขาสัจจพันธ์ สระบุรี ก็กระทำได้เพียงบางฤดู

วัดราชคฤห์ วัดจันทาราม และวัดอินทาราม ซึ่งเป็นวัดโบราณและได้รับการปฏิสังขรณ์ในสมัยธนบุรีและรัตนโกสินทร์ จึงมีการรับเอาทัศนคติและความนิยมนี้มาใช้ เพื่อสมมุติให้ “การจาริกแสวงบุญ” เป็นสิ่งที่เข้าถึงได้ วัดอินทารามได้รับการปฏิสังขรณ์ในสมัยรัชกาลที่ 3 มีการสร้างสมมติสถานที่ที่เกี่ยวข้อง ได้แก่ วิหารรายประดิษฐานพระนอนปางสีหไสยา วิหารรายตอนถวายพระเพลิง และวิหารรายประดิษฐานรอยพระพุทธบาท ที่ทำให้พุทธศาสนิกชนที่เข้าไปแล้วสมมติได้ว่าเสมือนขึ้นไปแสวงบุญและสักการะรอยพระพุทธบาทบนเขาสุมนกูฏ ลังกา ตามรอยเส้นทางพระภิกษุสยามในสมัยรัชกาลที่ 2 สำหรับวัดราชคฤห์นั้นมีเขามอ ซึ่งถือเป็นเขามอที่เก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งในสมัยรัตนโกสินทร์ที่ยังคงเหลืออยู่ สร้างเป็นสมมติสถานเกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้าเช่นกัน โดยในช่วงรัชกาลที่ 4 และ 5 เมื่อคติรอยพระพุทธบาทที่เขาสัจจพันธุ์คีรี สระบุรี ได้ทวีความนิยมมากขึ้น จึงมีการเปลี่ยนรูปและคติสัญลักษณ์ของภูเขาจำลองนี้ให้สะท้อนความหมายของ “พระบาทใหญ่” เฉกเช่นจังหวัดสระบุรี เพื่อให้ผู้คนมาสักการะได้ เสมือนว่าได้ไปยังสถานที่จริงในแต่ละแห่งที่ห่างไกลออกไป [5] [6]

แม้ว่าจะเริ่มเลือนรางไปจากการรับรู้ของคนรุ่นใหม่ แต่จวบจนปัจจุบันนั้น มิติทางความคิด ความเชื่อ และวัฒนธรรมเหล่านี้ ยังคงมีอยู่และซ้อนทับอยู่บนย่านตลาดพลูและตลาดกลาง ศูนย์กลางทางสังคมเศรษฐกิจขนาดใหญ่ของฝั่งธน

ไชน่าทาวน์ฝั่งธน

การสร้างทางรถไฟในปี พ.ศ.2445 จากจังหวัดสมุทรสาครมาถึงคลองสาน โดยมีสถานีรถไฟในย่านตลาดพลู ส่งผลให้บริเวณนี้จากเดิมที่เป็นเพียง วัด ชุมชน และตลาดท้องน้ำ ได้ขยับขยายการตั้งถิ่นฐานขึ้นทางบกมากขึ้น บทบาทเป็นศูนย์กลางสินค้าอุปโภคบริโภคนานาชนิดทั้งปลีกและส่งก็ทวีมากขึ้น ชาวจีนเข้ามาตั้งรกรากอยู่อาศัยเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่องนับตั้งแต่ยุคธนบุรีถึงต้นรัตนโกสินทร์ และกลายเป็นกลุ่มสำคัญในการทำหน้าที่ติดต่อค้าขายกับแหล่งการค้าอื่นทั้งในและต่างประเทศ แม้ว่า “พลู” ได้เสื่อมความนิยมลงหลังปี พ.ศ. 2485 เมื่อรัฐออกพระราชบัญญัติวัฒนธรรมไทยและมีรัฐนิยมในด้านอื่นๆ เช่น มีคำสั่งยกเลิกการกินหมากพลู ตลาดพลูก็ไม่ได้เป็นตลาดกลางในการขายพลูอีกต่อไป แต่บทบาทการเป็นศูนย์กลางการค้าที่ใหญ่ที่สุดในย่านฝั่งธนบุรีก็ยังคงอยู่ในขณะนั้น [7]

บริเวณชุมชนเมืองแห่งนี้ซึ่งขอเรียกรวมเป็น “ตลาดพลู” ตามที่เรียกขานในปัจจุบัน กลายเป็นชุมทางสำคัญทั้งทางน้ำ บก และราง นอกเหนือจากตลาดการค้าที่ใคร ๆ ก็ต้องมาจับจ่ายซื้อหา เครื่องเรือน ถ้วยชาม เครืองอัฐบริขาร หรือจันอับของชาวจีนแล้ว ยังได้กลายเป็นศูนย์กลางทางสังคมเศรษฐกิจของชาวจีนฝั่งธนบุรี ประกอบด้วยแหล่งงานขนาดใหญ่ เช่น โรงสี โรงเลื่อย คานเรือ (ซ่อมเรือ) และแหล่งพักผ่อนตามความนิยมในสมัยนั้น เช่น โรงบ่อนเบี้ยหลวง โรงหนัง โรงงิ้ว โรงยาฝิ่น [4] ต่อมาเมื่อมีการตัดถนนเทอดไทในราวปีพ.ศ. 2480 กิจการร้านอาหาร ร้านค้า โรงงานยาหม่อง โรงงานยาหอม และการค้าหลากหลายก็ทวีคูณขึ้น ความเป็นศูนย์กลางเมืองของฝั่งธนบุรีก็เด่นชัดนับแต่นั้นมา

ในปัจจุบัน แม้ว่าตลาดพลูจะไม่ได้มีบทบาทเป็นศูนย์กลางหลักของฝั่งธนบุรีอีกต่อไป แต่ละแวกชุมชนแห่งนี้ยังคลาคล่ำไปด้วยต้นทุนทางวัฒนธรรมของชาวไทยเชื้อสายจีน ผสมผสานไปกับรากเหง้าอันหลากหลายของชาวไทย มอญ แขก ที่ยังคงน่าศึกษาเรียนรู้ในคุ้งน้ำบางยี่เรือแห่งนี้

บทความ โดย ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. สิงหนาท แสงสีหนาท

บรรณานุกรม

[1] ชวนพิศ สุขแย้ม. บังยิงเรือ...ที่ตลาดพลู. เข้าถึงเมื่อ 7 พฤศจิกายน 2565. เข้าถึงได้ที่ https://www.gotoknow.org/posts/49654

[2] สิงหนาท แสงสีหนาท. ถิ่นที่วิวัฒน์จากคลองลัดถึงซอยลัด ความเป็นเมืองที่ถูกปรับเปลี่ยนจากเมืองฐานน้ำสู่เมืองฐานบกของกรุงเทพ. วารสารวิชาการ หน้าจั่ว วาดวยประวัติศาสตรสถาปตยกรรมและสถาปัตยกรรมไทย ฉบับที่ 17 เล่มที่ 1 (2563). 92-125.

[3] ภาษิต จิตรภาษา. บางยี่เรือ บางอะไร ใน ศิลปวัฒนธรรม. เข้าถึงเมื่อ 6 พฤศจิกายน 2565. เข้าถึงได้ที่ https://www.silpa-mag.com/history/article_93927

[4] ปิลันธน์ ไทยสรวง. “ตลาดพลู ไชน่าทาวน์ฝั่งธนฯ ในวันไร้พลู ใน มูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์. เข้าถึงเมื่อ 6 พฤศจิกายน 2565. เข้าถึงได้ที่ https://lek-prapai.org/home/view.php?id=663

[5] สิริเดช วังกรานต์. การศึกษาการออกแบบสถาปัตยกรรมวิหารพระนอนสมัยต้นรัตนโกสินทร์ถึงสมัยรัชกาลที่ 5. (วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2557). 158-163.

[6] สิริเดช วังกรานต์. การเปลี่ยนรูปและความหมายของภูเขาจำลอง วัดราชคฤห์ ธนบุรี. หน้าจั่ว ว่าด้วยประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรมและสถาปัตยกรรมไทย ปีที่ 17 ฉบับที่ 2 กรกฎาคม - ธันวาคม 2563: 192-240.

[7] การเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวัฒนธรรมของชุมชนย่านพลาดพลู. เข้าถึงเมื่อ 6 พฤศจิกายน 2565. เข้าถึงได้ที่ http://cms.dru.ac.th/jspui/bitstream/123456789/953/10/Unit%205.pdf

","en-US":"

บังยิงเรือ หรือ บางยี่เรือ

3 วัดบางยี่เรือ เหนือ-กลาง-ใต้ หรือ ใน-กลาง-นอก

ตลาดพลู ตลาดท้องน้ำที่ใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่งของเมืองบางกอก

การจาริกแสวงบุญ มิติทับซ้อนของพหุวัฒนธรรม

ไชน่าทาวน์ฝั่งธน

บทความ โดย ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. สิงหนาท แสงสีหนาท

บรรณานุกรม